«Νόημα» και για κοινωνίες μετανεωτερικές

Θα ήθελα να συστήσω στον αναγνώστη μου το βιβλίο του καθηγητή Χαρίδημου Τσούκα «Εναρθρη Κραυγή» (στις Εκδόσεις Καστανιώτη). Είναι η συμπερίληψη σε τόμο της αρθρογραφίας του στον «Οικονομικό Ταχυδρόμο» και στο «Βήμα» τα έξι τελευταία χρόνια. Θα χαρεί ο αναγνώστης την ποιότητα του λόγου, την ικανότητα ευθύβολης διατύπωσης, τη διαύγεια της κριτικής και των προτάσεων, το πολιτικό ήθος των κειμένων.
Απορώ, πώς τέτοια φανερώματα λόγου δεν γίνονται κύριο θέμα, έστω βραχυχρόνια, της «εγγράμματης» τουλάχιστον δημοσιογραφίας (έντυπης και ηλεκτρονικής) σαν ανάπαυλα στην άθλια καθημερινή μικρολογία. Απορώ και πώς τολμούν να συνεχίζουν δημόσιες εμφανίσεις, να εκφέρουν ανενόχλητοι την αυτιστική ρητορική τους οι επαγγελματίες της πολιτικής, όταν την ίδια ώρα υπάρχει κατατεθειμένος (υπάρχει, έστω και με άγνωστη αναγνωστική εμβέλεια) τέτοιας ποιότητας απροσμάχητος λόγος καταγγελτικός εγκλημάτων τους.
Εκτενέστερος έπαινος για το βιβλίο περιττεύει, η μελέτη του προσφέρει όσα αποκλείεται να υπαινιχθεί και η πληρέστερη παρουσίαση. Για κείμενα δυναμικής γονιμότητας, κοινωνικής και πολιτικής, η πρόσφορη αντιμετώπισή τους είναι όχι τόσο ο σχολιασμός όσο ο διάλογος μαζί τους, η κριτική ανταπόκριση στις προκλήσεις που κομίζουν.
Λοιπόν, κριτικά, αυτό που με «σκανδαλίζει» στη σκέψη του Χαρίδημου Τσούκα είναι η αισιόδοξη πίστη του στο κοινωνικό και πολιτικό Οραμα της Νεωτερικότητας: το πόσο αμέριμνος παρακάμπτει (αυτός ο οξυνούστατος στοχαστής) το εξόφθαλμο οντολογικό κενό πίσω από αυτό το όραμα. Συντάσσομαι με το όραμα μέχρι κεραίας: Θέλω και εγώ μια κοινωνία ανοιχτή, αυτοθεσμιζόμενη, με ευέλικτους θεσμούς και συνεχή μεταρρυθμιστική ετοιμότητα για την προσαρμογή τους στις καινούργιες συνθήκες, ανάγκες, στοχεύσεις. Οχι ιδεοληψίες, όχι δόγματα, όχι ανορθόλογες αυθεντίες. Πού όμως θα βασιστεί, σε ποιο ρεαλιστικό εφαλτήριο θα πατήσει η επιδίωξη του οράματος;
Ο Χαρίδημος Τσούκας μοιάζει να πιστεύει ότι στέρεα βάση για την οικοδόμηση της «ανοιχτής» κοινωνίας είναι οι «αξίες». Δεν μας λέει ποιος και με ποια διαδικασία ή αυθεντία ορίζει και επιβάλλει τις «αξίες». Μάλλον θεωρεί αυτονόητη την κοινή παραδοχή τους: «Προέχει να συντηρούμε ένα σύστημα δημόσιων αξιών» (σελ. 23). «Η σύγχρονη σοσιαλδημοκρατική σκέψη οφείλει... να εμφορείται από αξίες που καθοδηγούν την πολιτική δράση» (σελ. 24). «Οι νεωτερικές κοινωνίες συγκροτούνται γύρω από ένα θεμελιακό πλέγμα αξιών σχετικά με την ανθρώπινη συμπεριφορά» (σελ. 47). Θέλουμε «συλλογικές ταυτότητες που να υπηρετούν γενικές αξίες» (σελ. 63).
Εμμεσα συνάγω ότι το αυτονόητο των «αξιών» έγκειται στον ορθολογικό χαρακτήρα τους επικυρωμένον από τη χρηστικότητά τους. Πρόκειται δηλαδή για σταθερή εμμονή στους δύο αφετηριακούς άξονες του νεωτερικού «παραδείγματος»: την πίστη στη λειτουργικότητα της ατομικής ικανότητας του νοείν, της συν-εννόησης, του υποχρεωτικού για όλους χαρακτήρα της συλλογιστικής ορθότητας, του κοινωνικού συμβολαίου και κάθε χρηστικής σύμβασης. Και την πίστη παράλληλα στην ακαταμάχητη πειστικότητα της προηγμένης ευχρηστίας, της ορθολογικά καταμεριζόμενης ωφελιμότητας, στο όραμα μιας πολιτικής που κρίνεται στο πεδίο της μεθοδικότητας και οργάνωσης των καθαρά χρηστικών της επιδιώξεων και αποτελεσμάτων.
Εμμονή, δηλαδή, σε άξονες κριτηρίων που έχουν παταγωδώς διαψευσθεί από τις ιστορικές εμπειρίες στους δύο τελευταίους αιώνες, αλλά και από την ίδια τη στοιχειώδη ανθρωπογνωσία. Ο ίδιος ο Χαρίδημος Τσούκας εντοπίζει κάθε τόσο τις ασυνέπειες της αισιόδοξης λογικής του. Ολοι θέλουμε, λέει, την κοινωνική δικαιοσύνη και αλληλεγγύη αλλά και κανείς μας σαν εργοδότης δεν θα προσλάμβανε αυτοπροαιρέτως γυναίκες εγκύους (σελ. 105). Θέλουμε εξατομίκευση και όχι μάζα, ανάπτυξη της ατομικότητας στο οικονομικό, πολιτικό, πολιτιστικό πεδίο, αλλά θέλουμε και κοινωνική συνοχή, δηλαδή αυτοπεριορισμό του ατόμου (σελ. 126). Ποιος παράγων θα οδηγήσει τη θηριώδη φύση του ατόμου σε αυτοπεριορισμό: οι συμβάσεις της κοινής λογικής, η εκπαιδευτική χρηστοήθεια, η κοινή ωφελιμότητα, οι θεσμοί και η μεταρρυθμιστική τους ευελιξία;
Η χωρίς κοινό «νόημα» ζωής εμπιστοσύνη στους θεσμούς, στις μεταρρυθμίσεις, στην παιδαγωγία, στην ηθική, βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από τον κάθε κοσμοσωτήριο ολοκληρωτισμό. Κοινωνίες με λειτουργική συνοχή συγκροτούνται μόνο αν απαντηθεί το «γιατί» (το «νόημα») αυτοπεριορισμού του ατόμου: Γιατί ο έμπορος να μην κλέψει επιτήδεια, γιατί ο εφοριακός να μη λαδωθεί, ο εργολήπτης να μην παραβιάσει τη σύμβαση, ο πολιτικός να μην καταχραστεί, ο ιερέας να μην καπηλευθεί τη βιολογική θρησκευτική ανάγκη του ανθρώπου;
Θαυμάζει ο Χαρίδημος Τσούκας, και δικαίως, την ευφυΐα του Κορνήλιου Καστοριάδη. Ευφυΐα συναρπαστική όταν πρόκειται για ανάλυση κοινωνικοπολιτικών πειραματισμών, όπως ο Μαρξισμός, ή θεωρητικών συστημάτων και επιστημονικών προτάσεων. Αλλά και ευφυΐα αυτοαναιρούμενη όταν προπαγανδίζει αφελέστατα τις νοησιαρχικές συντεταγμένες της «αυτοθεσμιζόμενης» κοινωνίας, χωρίς να υποψιάζεται το οντολογικό κενό που χάσκει περιπαιχτικά πίσω από το στιλπνό του εφεύρημα. Εφεύρημα που το προβάλλει και στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία δίχως καν ερώτημα επιστημονικής περιέργειας, πώς και γιατί αλληλεξαρτώνται οργανικά στην «πόλιν» η πολιτική με την τραγωδία και η τραγωδία με τη γλυπτική και η γλυπτική με την αρχιτεκτονική – όλα ανερμήνευτα δίχως το «κοινόν άθλημα» του «αληθεύειν», της μίμησης του «όντως υπαρκτού».
Συμφωνώ απόλυτα με τον Χαρίδημο Τσούκα ότι το «νόημα» που μπορεί να συνταιριάξει την ανάδειξη της προσωπικής ετερότητας με τη δυναμική της κοινωνικής συνοχής και την αποτελεσματικότητα του «ορθώς διανοείσθαι» με τον σεβασμό της ανθρώπινης αποτυχίας ή ανεπάρκειας, αυτό το «νόημα» δεν το γεννάνε οι θεσμοποιημένες θρησκευτικές ιδεοληψίες, η εξουσιαστική ιδεολογικοποίηση της μεταφυσικής. Ομως, ο ορθολογισμός και η αποτελεσματικότητα στις νεωτερικές κοινωνίες που τόσο θαυμάζει, είναι (χιλιο-ομολογημένο) απομεινάρι εθισμού αιώνων στην προτεσταντική ηθική. Αν συγκρίνουμε τις θεσμικές εκφάνσεις και τις ιστορικές καταλήψεις αυτής της ηθικής με τα έστω και παρεφθαρμένα σήμερα απηχήματα του λαϊκού - εκκλησιαστικού γεγονότος στη χώρα μας ίσως να διανοίγονται γονιμότερες προοπτικές κοινωνικο-πολιτικού προβληματισμού επιπόλαια ή ιδεοληπτικά υποτιμημένες.
Το ενδεχόμενο και μόνο αξίζει την προσοχή μας.

Του Χρήστου Γιανναρά