Νεο-οσμανιδών και Βρυξελλών γεφύρωση

Η ελλαδική κοινωνία σήμερα δεν έχει αντανακλαστικά θέλησης για ιστορική επιβίωση, είναι περισσότερο από φανερό. Και η πιστοποίηση τεκμηριώνεται κυρίως στην περίπτωση των σχέσεων με την Τουρκία. Η διαφορά πολεμικής ισχύος των δύο κρατών, διαφορά εξοπλισμών, πληθυσμικού μεγέθους, οργανωτικής αποτελεσματικότητας, πατριωτικού φρονήματος και απαιτήσεων αξιοπρέπειας, είναι δεδομένα αμείλικτα που η ελλαδική κοινωνία τα παραβλέπει ανέμελη. Δεν υπάρχει για τους Ελληνες σήμερα παρά ένα και μοναδικό πρόβλημα: το οικονομικό, δηλαδή η μεγιστοποίηση της καταναλωτικής ευχέρειας με τη λιγότερη δυνατή και ανετότερη εργασία. Το ενδεχόμενο να μην επιβιώσει ιστορικά το αποδιοργανωμένο κρατίδιο δεν εμφανίζεται ως προβληματισμός πολιτικός και κοινωνικός, απωθείται στρουθοκαμηλικά.

Ετσι και ο τυχόν διάλογος με τις προκλητικές, αλλά εξαιρετικά σοβαρές απόψεις και στοχοθεσίες του σημερινού υπουργού Εξωτερικών της Τουρκίας Αχμέτ Νταβούτογλου περιορίζεται αναγκαστικά σε «ακαδημαϊκό» επίπεδο. Ο κ. Νταβούτογλου θέλει την Τουρκία φορέα του ισλαμικού πολιτισμού με ηγετικό ρόλο στην προαγωγή της πολιτικής συνεργασίας (ή και συνύπαρξης) χωρών που βρίσκονταν άλλοτε κάτω από την οθωμανική κυριαρχία. Να αποκτήσει ο ισλαμικός πολιτισμός, στον γεωγραφικό χώρο τής κάποτε οθωμανικής επικράτειας, πολιτική προτεραιτότητα έναντι του εθνικού κράτους. Ανοιχτός και φιλικός προς τη Δύση, όχι αντίπαλος.

Με δεδομένους τους περιορισμούς συντομογραφίας που επιβάλλει η επιφυλλίδα, κάποιες ελληνικές κριτικές παρατηρήσεις στις παραπάνω στοχοθεσίες θα μπορούσαν να είναι και οι ακόλουθες:

Αν συμφωνήσουμε ότι το περιεχόμενο της λέξης «πολιτισμός», δεν περιορίζεται σε γραφικές ιδιαιτερότητες ηθών, εθίμων, φολκλορικών παραδόσεων και εθνοφυλετικών χαρακτηριστικών, τότε οφείλουμε να διερωτηθούμε αν το Ισλάμ παρήγαγε ποτέ πολιτισμό. Αν πολιτισμός είναι εκείνη η ένσαρκη σε λαϊκό βίωμα «νοηματοδότηση» του βίου που παράγει ιδιαιτερότητα θεσμών της συλλογικότητας και ιδιαιτερότητα Τέχνης, τότε πρέπει να εντοπίσουμε πηγή τέτοιας νοηματοδότησης για το Ισλάμ. Και πηγή δεν υπάρχει. Το Ισλάμ είναι μια θρησκεία χωρίς μεταφυσική, δηλαδή χωρίς οντολογικό προβληματισμό, χωρίς ερώτημα αιτιώδους αρχής των υπαρκτών, ελευθερίας ή αναγκαιότητας. Το Κοράνι (που για τους Τούρκους είναι και γλωσσικά απρόσιτο) περιέχει μόνο πρακτικές εντολές συμπεριφοράς και κάποιες αξιωματικές δοξασίες που μόνο συμπεριφορική ομοτροπία μπορούν να παραγάγουν, όχι πολιτισμό.

Η μεταφυσική μπορεί να παραγάγει πολιτισμό, άρα και πολιτική (μίμηση του όντως υπαρκτού, άθλημα αληθείας), η θρησκεία παράγει μόνο ιδεολογία. Κάθε σύνδεση του Ισλάμ με πολιτικές στοχεύσεις αλλοτριώνει αναπόφευκτα αυτή τη θρησκεία σε ιδεολογία – η πιστοποίηση τεκμηριώνεται σήμερα στην περίπτωση των περισσότερων μουσουλμανικών κοινωνιών. Και είναι προφανέστατος δείκτης εκδυτικισμού, αφού η ιδεολογία είναι τυπικό παράγωγο της μετα-ρωμαϊκής Δύσης: προϊόν του ατομοκεντρισμού και της νοησιαρχίας που θεμελιώνουν ως βασικοί άξονες την ιδιαιτερότητα του δυτικού πολιτισμού.

Ο κ. Νταβούτογλου πρέπει να γνωρίζει ότι το Ισλάμ ως ιδεολογία ή θα είναι «καταστατικά» αντίπαλο προς τη Δύση ή θα αφομοιωθεί οργανικά από τη Δύση σαν ένα από τα τριακόσια τόσα ιδεολογήματα που λειτουργούν στις ΗΠΑ ως «αναγνωρισμένες» θρησκείες.

Τρίτη λύση για την πολιτική χρήση μιας θρησκείας χωρίς μεταφυσική δεν υπάρχει.

Θα είχε ενδιαφέρον ένας Ελληνας να υποδείξει στον κ. Νταβούτογλου τη δυνατότητα, προκειμένου να καταστεί η Τουρκία άξονας πολιτιστικής συνοχής (με συνέπειες πολιτικής συνύπαρξης) των χωρών της άλλοτε οθωμανικής επικράτειας. Αν αποδεχθεί την υπόδειξη, τότε ο Ελληνας θα μπορούσε να παζαρέψει τη συμπερίληψη και της Ελλάδας στην πολιτική συνύπαρξη.

Η ιστορική εμπειρία των Ελλήνων βεβαιώνει ότι η διαφορά της θρησκευτικής ιδεολογίας από τη μεταφυσική θεμελιώνεται στη γνωσιολογία, όχι στην οντολογία. Και πολιτισμό (ετερότητα κοινού τρόπου του βίου) παράγει η κοινή, εμπεδωμένη σε λαϊκή νοοτροπία, γνωσιολογία, όχι η κοινή οντολογία. Δεν είναι το περιεχόμενο που αποδίδουμε στην αλήθεια, αλλά ο τρόπος πιστοποίησης της γνωστικής εγκυρότητας που προσδίδει ειδοποιό διαφορά στη διαμόρφωση του κοινού βίου (ταυτότητα πολιτισμού) και εξασφαλίζει ιστορική συνέχεια της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας.

Το τι θεωρούμε αληθινό (το πώς ορίζουμε τον τρόπο ύπαρξης του αληθινά υπαρκτού) μπορεί να αλλάξει, χωρίς να μεταβληθεί ο πολιτισμός. Αν όμως αλλάξει το κριτήριο επαλήθευσης της γνώσης, το πότε και πώς θεωρούμε ότι αληθεύει η γνώση, τότε μεταβάλλεται συνολικά ο κοινός τρόπος του βίου. Διαφορετικές γνωσιολογίες διαφοροποιούν τους πολιτισμούς, διαφορετικές οντολογίες όχι. Χάρη στην ταύτιση του αληθεύειν με το κοινωνείν ο εκχριστιανισμένος Ελληνισμός διέσωσε την οργανική συνέχεια του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, παρά την υιοθέτηση μιας ριζικά διαφορετικής οντολογίας. Ενώ το ατομοκεντρικό κριτήριο επαλήθευσης της γνώσης (νοησιαρχία, αισθησιαρχία κ.λπ.) παρήγαγε στη μετα-ρωμαϊκή Δύση έναν πολιτισμό με αναποδογυρισμένους τους ελληνικούς όρους.

Θα μπορούσε επομένως να συμπεράνει κανείς ότι το πολιτικό όραμα του Αχμέτ Νταβούτογλου για την Τουρκία θα αποκτούσε ρεαλιστική βάση, με τις ακόλουθες προϋποθέσεις:

Πρώτον, αν συνειδητοποιηθεί από τους φορείς του οράματος ότι η οθωμανική («αυτοκρατορική») προοπτική της Τουρκίας είναι ασυμβίβαστη με τον εκδυτικισμό της, άρα και με τον κεμαλισμό, τα δυτικά ιδεολογήματα περί «λαϊκού» (άθρησκου) κράτους. Τα τελευταία χρόνια η πλειονότητα του λαού μοιάζει να συνειδητοποιεί αυτή την αλήθεια.

Δεύτερη προϋπόθεση: Ο κοινός άξονας πολιτιστικής ενότητας (και πολιτικής συνύπαρξης) των λαών, της άλλοτε οθωμανικής επικράτειας να αναζητηθεί όχι στη θρησκεία του Ισλάμ, αλλά στη λαϊκή κουλτούρα της Ανατολής: Στους μακραίωνες ειθισμούς να βεβαιώνεται η αλήθεια στις διαπροσωπικές σχέσεις και όχι με αναζήτηση ατομοκεντρικών βεβαιοτήτων. Η «πίστη» κάθε λαού μπορεί να διαφέρει, αλλά τη συν-εννόηση ξέρει η Ανατολή να τη βασίζει στην κοινή αίσθηση του «ιερού» και, κυρίως, στην προτεραιότητα των διαπροσωπικών σχέσεων: στην ανθρώπινη «χαρά» της κοινωνίας – στους αντίποδες της αναγκαστής υποταγής σε κάποια «πολιτική» ορθότητα.

Τρίτον, να λειτουργήσει η Ελλάδα ως πολιτισμικός (άρα και πολιτικός) καταλύτης δημιουργικής συμπόρευσης αυτής της μετα-βυζαντινής Ανατολής (υπό τη Νεο-οσμανική ηγεσία) με τη μετα-ρωμαϊκή Δύση (υπό την ηγεσία των Βρυξελλών). Η Δύση διεκδικεί τη συνέχεια του αρχαιοελληνικού κληροδοτήματος, η Τουρκία τη συνέχεια του Βυζαντίου. Η υπαγωγή του σημερινού Ελλαδισμού υπό την οθωμανική επιρροή με παράλληλη τη μετοχή του στην Ευρωπαϊκή Ενωση, θα ήταν ίσως η τελευταία ευκαιρία να επανέλθει, με ενεργό μετοχή, στο ιστορικό γίγνεσθαι ο Ελληνισμός.

Αν διέσωζε ελληνικότητα το ελλαδικό κρατίδιο.

Tου Χρηστου Γιανναρα